بررسی خصوصیات فیزیکوشیمیایی، مینرالوژی و رده‌بندی برخی از خاک‌های شور-سدیمی در شرق دشت ارومیه

سابقه و هدف: شور‌ شدن و سدیمی شدن از پدیده‌های متداول در خاک‌های مناطق خشک و نیمه‌خشک بوده و یک معضل جدی برای توسعه کشاورزی و مدیریت و استفاده پایدار از منابع خاک و آب می‌باشند. امروزه این فرآیندها در اراضی مجاور دریاچه ارومیه بشدت در حال وقوع می‌باشند و بسیاری از اراضی زراعی و باغی در نواحی پیرامون دریاچه تحت تاثیر این فرآیندها تخریب شده و درنتیجه از چرخه تولید محصولات زراعی خارج شده‌اند. در این تحقیق خصوصیات فیزیکوشیمیایی، مینرالوژی و رده‌بندی شش خاکرخ در اراضی شور- سدیمی ناشی از دریاچه ارومیه و دو خاکرخ در اراضی غیرشور- غیرسدیمی که تحت تاثیر دریاچه قرار نگرفته بودند، مورد بررسی قرار گرفت. مواد و روش‌ها: منطقه مورد مطالعه در این تحقیق در شرق ارومیه واقع شده است. میانگین بارندگی و درجه حرارت سالیانه این منطقه به ترتیب 345 میلی‌متر و 83/10 درجه سانتی‌گراد و رژیمهای رطوبتی و حرارتی آن نیز بترتیب زریک خشک و مزیک می‌باشند. جهت انجام این تحقیق، موقعیت 6 خاکرخ در این منطقه بنحوی انتخاب گردید که تقریبا نمایانگر تمامی خاک‌های شور- سدیمی غرب دریاچه ارومیه باشند. جهت کنترل اثر مدیریت و کاربردی اراضی، موقعیت خاکرخ‌ها در زمین‌های غیرزراعی (عمدتا اراضی مرتعی) انتخاب گردید. علاوه بر این، دو خاکرخ نیز در اراضی غیرشور-غیرسدیمی به عنوان خاکرخ شاهد که عینا موقعیت مشابهی با سایر خاکرخ‌ها دارند، مورد مطالعه قرار گرفت. پس از تعیین موقعیت خاکرخ‌ها نسبت به حفر آن‌ها اقدام گردید. نمونه‌برداری از کلیه افق‌های مشخصه انجام پذیرفت و خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک‌ها براساس روش‌های استاندارد تعیین گردید و خاک‌ها براساس آخرین کلید سیستم جامع طبقه‌بندی خاک طبقه‌بندی شدند. جهت انجام مطالعات کانی‌شناسی، نمونه‌های رس خالص‌سازی شده به وسیله دستگاه تفرق اشعه ایکس(600 SHIMADUZXRD) با توقف زمانی 4/0 ثانیه و در زوایای θ2 بین 30-2 درجه و با کاتد مسی با منبع اشعه Cukα در ولتاژ 30 کیلو ولت و شدت جریان 30 میلی‌آمپر مورد مطالعه قرار گرفتند. یافته‌ها: نتایج این تحقیق نشان داد که خاکهای پیرامون دریاچه یه شدت شور و سدیمی شده‌اند و خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و مینرالوژیکی آنها در مقایسه با خاکهایی که تحت تاثیر این فرآیندها قرار نگرفته‌اند (یا کمتر قرار گرفته‌اند)، تفاوت زیادی دارند. طبق نتایج حاصله خاک‌های شور-سدیمی مقدار رس، هدایت الکتریکی، ظرفیت تبادل کاتیونی و سدیم تبادلی و میزان تحول بیشتری نسبت به خاکهای غیرشور- غیر سدیمی داشتند. در حالیکه میزان کربن آلی و کربنات کلسیم خاک در خاک‌های غیر شور-غیر سدیمی بیشتر از خاک‌های شور-سدیمی بود. نتایج مطالعات کانی‌شناسی نشان داد که کانی‌های رسی موجود در خاک‌های مورد مطالعه در هر دو گروه خاکهای شور- سدیمی و غیرشور- غیرسدیمی عمدتا شامل کانی‌های اسمکتایت، ایلایت، کائولینایت، کلرایت، ورمی‌کولایت، ورمی-کولایت با هیدروکسی بین لایه‌ای (HIV)، رس‌های مخلوط و کوارتز می‌باشند. در این خاکها منشا کانیهای ایلایت، کائولینایت، کلرایت و ورمی‌کولایت با هیدروکسی بین لایه‌ای به توارث از مواد مادری، منشا ورمیکولایت به تغییر شکل ایلایت، و منشا اسمکتایت نیز به توارث از مواد مادری، تغییرشکل ایلایت و نوتشکیلی از محلول خاک نسبت داده شد. به نظر می‌رسد نوتشکیلی عامل اصلی تشکیل اسمکتایت در خاکهای شور- سدیمی بوده است. خاکرخ‌های واقع در اراضی شور-سدیمی محتوی اسمکتایت خیلی بیشتری در مقایسه با خاکهای غیرشور- غیرسدیمی هستند و احتمالا تولید اسمکتایت در اثر فرآیند نوتشکیلی عامل حضور مقادیر بیشتر این کانی در خاکهای شور- سدیمی مورد مطالعه می‌باشد. بدین ترتیب نتیجه‌گیری: شورشدن و سدیمی شدن ناشی از دریاچه ارومیه سبب تغییرات مینرالوژیکی در خاک‌های پیرامون دریاچه و حضور مقادیر خیلی بیشتر اسمکتایت در خاک‌های شور- سدیمی گردیده است. علاوه براین، تفاوت‌ها در خصوصیات مورفولوژیکی و فیزیکوشیمیایی خاک‌های مورد مطالعه سبب تنوع زیادی در رده‌بندی آن‌ها گردیده است که منجر به رده‌بندی این خاک‌ها در 3 رده، 3 زیررده، 4 گروه بزرگ، و 4 زیرگروه گردیده است.